Krijgt ieder wat hem toekomt?

Onlangs zag ik Jessica, een film over een jonge vrouw van een jaar of 18 in het Australië van 1914 met pesten als hoofdthema. (naar een boek van Bryce Courtenay: in the fight for justice, she found herzelf). Ze wordt door haar moeder en haar zuster klemgezet, maar heeft gelukkig haar vader aan haar zijde. De moeder is ontevreden over haar echtgenoot, over Jessica en over de armoede waarin ze leven. Jessica gedraagt en kleedt zich als een jongen, ze rijdt paard, gebruikt een geweer en doet het werk dat jongens doen. Redenen voor de moeder om zich over Jessica te schamen tegenover de kerkgemeenschap. De moeder trouwde onder haar stand, legt ze uit aan een vriendin uit de kerk. Die kerk roddelt, ook over dit gezin en bepaalt de daden van de moeder en dat blijken geen goede daden. Moeder wil haar geliefde dochter, de zuster van Jessica, uithuwelijken aan een leuke, jonge en vooral rijke buurjongen. Maar die wordt verliefd op Jessica. Moeder bedenkt een list en een paar leugens, waardoor de buurjongen toch met de zuster van Jessica moet trouwen. Maar om die leugens geheim te houden, moeten er steeds meer verdraaiingen van de waarheid plaatsvinden, en getuigen moeten het ontgelden. Fundamentele waarden worden geschonden, zelfs door gebruik te maken van de rechtspraak. Zien we de moeder steeds meer als misdadiger, Jessica is een morele heldin, die het opneemt voor anderen tegen het onrecht. Ze voert ze de strijd voor een eerlijke rechtszaak en later komt ze op voor de Aboriginals. Het was de tijd dat deze oorspronkelijke bewoners van Ausralie als onwaardige burgers werden beschouwd, en dat hun kinderen mochten worden weggehaald bij de ouders, om in gestichten te worden opgevoed en aangepast aan de blanke samenleving. Steeds blijken de daders veel machtiger en gemener dan de slachtoffers. En anders dan we hopen, wordt het kwaad niet gestraft. De strijd van Jessica tegen het onrecht helpt niet. Steeds als ze terugvecht of iemand wilt helpen, blijkt de andere partij slimmer en sterker. De waarheid wordt verdraaid, de slechterik wint, zelfs met de wet als dwangmiddel. Als Jessica een giftige slang doodschiet, leert ze dat de partner van de slang in de tegenaanval gaat.

De film is schokkend omdat die ingaat tegen ons geloof in een rechtvaardige samenleving. De meest mensen denken immers bij straf of ontslag, dat de werknemer dat aan zichzelf te danken zal hebben. En als iemand voordeel heeft, promoveert of wint, dat het zijn eigen verdienste is. De overtuiging dat “Iedereen krijgt wat hem toekomt” lijkt als mythe in onze geest ingebrand. Dat noemen we in de sociale psychologie: de hypothese van de (altijd) rechtvaardige samenleving. Misschien komt dat door de sprookjes die we als kind horen of misschien door ons geweten. De overtuiging is in elk geval nuttig, anders zouden we angstig rondlopen, omdat elk moment het onheil ons kan treffen. De film rekent af met het vertrouwen in de “just community”.

Het onheil kan inderdaad elk moment toeslaan, als je te maken hebt met een narcistische of psychisch gestoorde manager, die er geen been in ziet de waarheid te verdraaien en wetten en regels te ontduiken. Die eigenschappen blijken juist handig voor een manager: de jaarcijfers worden gunstiger, de fouten gemaskeerd, enquête-cijfers over tevredenheid van het personeel worden gemanipuleerd of verzwegen, privacy van werknemers geschonden, telefoongesprekken afgeluisterd, e-mail geconroleerd, afspraken verbroken. Ook de wet- en regegeving kan als dwangmiddel gebruikt worden, en we zien het aantal juristen bij personeelszaken groeien. Je gelooft niet dat dit hele scala door een fatsoenlijk uitziende manager wordt gehanteerd als die tevens een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft. Voor hem heiligt het doel de middelen, de regels gelden niet voor hem. Hij heeft twee gezichten, een Jekill-en-Hyde-masker, en verder is hij heel goed in overtuigen en zeer innemend tegen anderen, zodat verder niemand geloofd in zijn misdadig karakter, dat jij ontdekt kan hebben. Een hele toneelvoorstelling kun je in elkaar zetten, als je de touwtjes in handen hebt, afgedekt door juristen van afdeling personeelszaken. En er is niemand die het ontdekt, want ook de baas van je manager heeft er weer baat bij.

De slangen doen me denken aan “Snakes in suits”, zoals een boek van Robert Hare heet over managers die een milde vorm van psychopathie hebben.Het verhaal lijkt op wat slachtoffers van mobbing en intimidatie op de werkvloer meemaken. Het loopt meestal niet goed af, ook al heb je gelijk en een goede advocaat. Na afloop willen de ex-werknemers die ervaring zo snel mogelijk weer vergeten. Daarom hoor je er zo weinig over en blijft mobbing op de werkvloer onbesproken en in stand.
(dit eerst de eerste in een serie over "Ontslag en hoe dat te voorkomen?". wordt vervolgd)